गणेश जोशी, चैतन्य
“सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” — संस्कृतको यो प्रसिद्ध वाक्यांश मात्र तीन शब्दहरूको संयोजन हो, तर यसको अर्थ, गहिराइ र प्रभाव अतुलनीय छ। यो वाक्यले सत्य, शिव (कल्याण) र सुन्दरता मार्फत एक समग्र, संतुलित र सार्थक जीवनदर्शन प्रस्तुत गर्दछ। यस वाक्यको प्रयोग धार्मिक ग्रन्थहरू, दर्शन, साहित्य, संगीत र कला सबै क्षेत्रमा पाइन्छ, जसले यसको सार्वभौमिक महत्व दर्शाउँछ।
यस लेखमा, हामी “सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” लाई विभिन्न आध्यात्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र मानवीय आयामहरूबाट विश्लेषण गर्नेछौं र यसको मर्मलाई आत्मसात गरेर कसरी जीवन सार्थक बन्न सक्छ भन्ने पक्षलाई प्रस्ट पार्ने प्रयास गर्नेछौं।
१. आध्यात्मिक आयाम
आध्यात्मिक रूपमा, “सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” आत्माको उन्नति र परम सत्यको खोजसँग सम्बन्धित छ।
✦ सत्यम् (सत्य)
सत्य भनेको केवल बाह्य सत्य होइन, आत्मसत्य, ब्रह्मसत्य, अस्तित्वको सत्य हो। वेद-उपनिषद्हरूमा भनिएको छ — “सत्यं वद, धर्मं चर” अर्थात् सत्य बोल र धर्मको पालन गर। सत्य आध्यात्मिक यात्राको पहिलो पाइलो हो। जब मानिस झूट, भ्रम, लोभ र मोहबाट माथि उठेर सत्यसँग टाँसिन्छ, तब ऊ आत्मज्ञानतर्फ अग्रसर हुन्छ।
✦ शिवम् (शिव र कल्याण)
शिव केवल एक देवता होइनन्, उनी चेतनाको प्रतीक हुन्। शिवता भन्नाले आफूभित्रको नकारात्मकता नष्ट गरेर सकारात्मक चेतनाको उदय गर्नु हो। आध्यात्मिक रूपमा, शिवम् ले सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय भन्ने भाव बोकेको हुन्छ। जब हामी आफ्ना कर्महरू अरूको भलाइमा लगाउँछौं, तब त्यो शिवत्त्वको अभ्यास हुन्छ।
✦ सुन्दरम् (सुन्दरता)
आध्यात्ममा सुन्दरता भनेको आत्माको प्रकाश, चिन्तनको शुद्धता र जीवनको समरसता हो। आत्मिक सुन्दरता त्यो शक्ति हो, जसले संसारलाई सुन्दर देख्न सक्ने दृष्टिकोण दिन्छ। सुन्दरता बाह्य स्वरूपमा मात्र होइन, कर्म र विचारमा पनि हुनु आवश्यक हुन्छ।
२. सामाजिक आयाम
एक सभ्य र सुसंस्कृत समाजको निर्माणमा सत्य, शिवता र सुन्दरता अत्यावश्यक आधार हुन्।
✦ सत्य सामाजिक सदाचारको मूलभूत तत्व हो।
यदि समाजमा सत्यको सम्मान छैन भने, अन्याय, भ्रष्टाचार, दमन र हिंसा बढ्न सक्छ। सत्यले पारदर्शिता ल्याउँछ, न्याय दिलाउँछ, र भरोसाको वातावरण सिर्जना गर्छ। उदाहरणस्वरूप, न्यायालयहरू सत्यको आधारमा निर्णय दिन्छन् — “सत्यमेव जयते” भन्ने मन्त्र त्यसको उदाहरण हो।
✦ शिवम् सामाजिक सहिष्णुता र सेवा भावको प्रतीक हो।
समाजमा सबैले सबैप्रति कल्याण भावना राखे भने वर्ग, जात, लिंग, धर्म वा भाषाको आधारमा हुने विभेद अन्त्य हुन्छ। एक अर्कालाई सहयोग गर्ने, दुखीलाई साथ दिने र सेवा भाव राख्ने प्रवृत्तिले समाजलाई बलियो बनाउँछ।
✦ सुन्दरता सामाजिक सद्भाव हो।
जब समाजका सदस्यहरू परस्पर प्रेम, आदर र सम्मानसहित बस्छन्, त्यहाँ सामाजिक सौन्दर्य उत्पन्न हुन्छ। सुन्दरता सामाजिक विविधता र एकताको प्रतीक पनि हो, जहाँ भिन्नता भएर पनि सबैले मिलेर सहअस्तित्वको भावना विकास गर्छन्।
३. सांस्कृतिक आयाम
हाम्रा धर्म, कला, संगीत, नृत्य, वास्तुशास्त्र, साहित्य — सबैमा “सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” को उपस्थिति पाइन्छ।
✦ सत्य संस्कृतिको मेरुदण्ड हो।
धार्मिक ग्रन्थहरूमा राम, कृष्ण, बुद्ध, महावीर, गुरु नानकजस्ता महापुरुषहरूको जीवन सत्यमा आधारित थियो। सत्यको संरक्षणका लागि उनीहरूले संघर्ष गरे, युद्ध गरे, यहाँसम्म कि प्राण पनि त्याग गरे।
✦ शिवत्त्व कलाको आत्मा हो।
संगीत, नृत्य, चित्रकला, साहित्य — सबैमा ‘शिवत्त्व’ अर्थात् सौम्यता, चेतना, गहिराइ र कल्याणको सन्देश हुन्छ। भारतीय नृत्य परम्परामा नटराज (शिव) लाई नृत्यका देवता मानिन्छन्।
✦ सुन्दरता संस्कृति विकासको प्राण हो।
हाम्रो संस्कृति चाडपर्व, भेषभूषा, रीतिरिवाज, भाषा, वास्तुकला आदिमा प्रकट हुने सौन्दर्यले भरिएको छ। सुन्दरता हाम्रो सांस्कृतिक आस्थाको उत्सव हो, जसले मानिसको हृदयमा आनन्द र आत्मीयता उत्पन्न गर्छ।
४. मानवीय आयाम
“सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” केवल समाज र संस्कृति मात्र होइन, व्यक्तिगत जीवनको पनि मूलभूत आधार हो।
✦ व्यक्तिगत स्तरमा सत्य आत्मा–शुद्धिको बाटो हो।
जब मानिस सत्य बोल्छ, सोच्दछ र आचरण गर्छ, तब ऊ आत्मविश्वासले भरिन्छ। झुट, कपट र दोहोरो चरित्र आत्मालाई कलुषित गर्छ, आत्मग्लानी बढाउँछ। त्यसैले, सत्यले मानिसको आन्तरिक विकास गर्छ।
✦ शिवता मनोवृत्तिमा कल्याण भावना जागृत गर्छ।
जब मानिसको व्यवहारमा करुणा, प्रेम, दया र सेवा हुन्छ, तब ऊ केवल स्वार्थी प्राणी हुँदैन, ऊ मानव बन्ने दिशातर्फ जान्छ। मानवीय गुणहरूले भरिएको व्यक्ति अरूको लागि प्रेरणा बन्न सक्छ।
✦ सुन्दरता दृष्टिकोणमा रमणीयता ल्याउँछ।
जीवनप्रतिको दृष्टिकोण सुन्दर हुनुपर्छ। समस्यामा पनि अवसर देख्न सक्ने क्षमता, दुस्खमा पनि शान्ति खोज्न सक्ने समझदारी, र अशान्तिमा पनि प्रेम फैलाउन सक्ने सोचले जीवनलाई सार्थक बनाउँछ।
५. जीवनमा यसको मर्म आत्मसात गरेर कसरी सार्थकता ल्याउन सकिन्छ ?
“सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” को मर्म आत्मसात गर्नु भनेको केवल बुझ्नु होइन, जीवनमा व्यवहारिक रूपमा लागू गर्नु हो। यसलाई अपनाउँदा जीवनलाई निम्न तरिकाले सार्थक बनाउन सकिन्छस्
१. सत्यको अभ्यास गर्नुहोस्
• साँचो बोल्नुहोस्, आफूलाई पनि झुट नबोल्नुहोस्।
• विचार, व्यवहार र भावनामा स्पष्टता राख्नुहोस्।
• सत्यको साथ दिनुहोस्, चाहे स्थिति जस्तोसुकै होस्।
२. शिवत्त्व (कल्याण भावना) अपनाउनुहोस्
• सेवाभाव राख्नुहोस्। असहाय, वृद्ध, अशक्तको सेवा गर्नुहोस्।
• अरूको सफलता देखेर ईर्ष्या होइन, प्रेरणा लिनुहोस्।
• क्रोध, अहंकार, लोभजस्ता विकारहरू हटाउनुहोस्।
३. सुन्दरता अपनाउनुहोस्
• जीवनमा सौन्दर्य खोज्नुहोस् — प्रकृतिमा, सम्बन्धमा, कर्ममा।
• सकारात्मक सोच राख्नुहोस्।
• अरूको राम्रो पक्ष देख्न सक्ने दृष्टि विकास गर्नुहोस्।
निष्कर्ष
“सत्यम् शिवम् सुन्दरम्” कुनै धार्मिक मन्त्र मात्र होइन, यो एउटा सम्पूर्ण जीवनदर्शन हो। सत्य जीवनको मार्ग हो, शिवम् जीवनको उद्देश्य हो, र सुन्दरम् जीवनको सौन्दर्य हो।
जब मानिसले सत्यलाई आत्मसात गर्छ, शिवत्त्वलाई आचरणमा उतार्छ र सुन्दरतालाई जीवनशैली बनाउँछ, तब जीवन केवल भौतिक उपलब्धिमा सीमित हुँदैनस त्यो जीवन ज्ञान, चेतना र करुणाले भरिन्छ — जसले आफैंसँगै समाज, संस्कृति र सम्पूर्ण मानवता उज्यालो बनाउँछ।
यस दर्शनले हामीलाई सिकाउँछ —
“सत्य बोल, सकारात्मक सोच, सुन्दर जीवन बाँच।”
त्यसैमा जीवनको सार्थकता निहित छ।
(लेखकः चैतन्य पाठशालारचैतन्य एकेडेमिर चैतन्य शैक्षिक जागरणसंग सम्वन्धित हुनुहुन्छ।)
