टीका पौडेल ।
नेपालले पछिल्ला केही दशकयता राजनीतिक रूपान्तरण, सामाजिक परिवर्तन र आर्थिक संक्रमणका चुनौतीपूर्ण यात्राबाट गुज्रिँदै आएको छ। संविधान निर्माणदेखि संघीय संरचना कार्यान्वयनसम्मका राजनीतिक उपलब्धिहरू हासिल गरिए तापनि आर्थिक पाटोले भने अपेक्षानुसार गति लिन सकेको छैन। नेपालजस्तो भू–अवलम्बित, युवाश्रम बाहिरिन थालेको, उत्पादन क्षमता कमजोर र वैदेशिक सहायता–निर्भर अर्थतन्त्रलाई दीर्घकालीन रूपमा स्थिर, दिगो र प्रतिस्पर्धी बनाउन आर्थिक संरचना नै पुनर्समीक्षा गर्नु आवश्यक भएको छ। यही परिवेशमा नेपालले अपनाउनु पर्ने भाबी अर्थतन्त्रको आधार उदार आर्थिक नीतिहरू, निजी क्षेत्र–मैत्री वातावरण, नवप्रवर्तन र उत्पादनशील क्षेत्रको पुनर्जीवनमा निर्भर छ। यति मात्र होइन, राष्ट्रिय प्राथमिकता “नेपाल फस्ट” को भावनाले आर्थिक नीतिको दिशा तय गर्न सक्नुपर्छ।
“नेपाल फस्ट” भनेको आत्मनिर्भरता, राष्ट्रिय हित, स्थानीय उद्योग र श्रमको कदर तथा नेपालको भूराजनीतिक–आर्थिक सम्भावनालाई रणनीतिगत रूपमा उपयोग गर्ने दृष्टिकोण हो। जबकि उदार अर्थनीति भनेको निजी क्षेत्र, विदेशी लगानी, प्रतिस्पर्धा र बजार–केन्द्रित नीतिलाई प्रोत्साहन गर्ने अवधारणा हो। यी दुई दृष्टिकोण परस्परविरोधी होइनन्, बरु परिपूरक हुन्। उदार अर्थनीति आर्थिक पूर्वाधार निर्माण, रोजगारी सृजना, लगानी आकर्षण र प्रविधि स्थानान्तरणका लागि आवश्यक पृष्ठभूमि तयार गर्छ भने “नेपाल फस्ट” ले त्यस विकासको लाभ नेपाली जनतासम्म पुग्ने सुनिश्चितता प्रदान गर्छ।
नेपालको भाबी अर्थतन्त्र किन उदार आर्थिक सोचसँग मेल खान्छ र कसरी नेपाल फस्टको आत्मा भित्र राखेर दिगो आर्थिक रुपान्तरण सम्भव छ भन्ने विषयमा निम्न विश्लेषण हुनु आवश्यक छ :
नेपालको वर्तमान आर्थिक अवस्थाको समग्र परिप्रेक्ष्य
नेपालको अर्थतन्त्र आयातमैत्री, उपभोग आधारित र वैदेशिक रोजगारका आय–रेमिटेन्समा निर्भर रहेको छ। मुलुकको कुल देशीय उत्पादनमा कृषि क्षेत्रको योगदान अझै पनि उल्लेख्य छ तर बहुसंख्यक कृषक परम्परागत विधिमा सीमित छन्, जसले उत्पादकत्व अत्यन्त न्यून बनाएको छ। उद्योग क्षेत्र सुषुप्त अवस्थामा छ, निर्यात प्रतिस्पर्धा कमजोर छ, ऊर्जा र पर्यटन क्षेत्रमा अपार सम्भावना भए पनि यसको दोहन सुस्त गतिमा मात्र भइरहेको छ। वैदेशिक सहायता र ऋणको निर्भरता बढ्दै गएको छ भने आन्तरिक उत्पादन र निर्यात वृद्धि अत्यन्त न्यून दरमा सीमित छ। यो परिस्थिति दीर्घकालीन रूपमा टिक्दैन र आर्थिक संरचना नै पुन:निर्माण गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ।
नेपालले अब उपभोगमुखी, वैदेशिक रोजगारी–निर्भर अर्थतन्त्रबाट उत्पादनकेन्द्रित, रोजगारी–सृजनात्मक र वैदेशिक लगानी–मैत्री अर्थतन्त्रतर्फ रुपान्तरण गर्न सक्नुपर्छ। यसका लागि उदार आर्थिक नीतिको भूमिकालाई नकार्न सकिँदैन।
उदार अर्थनीतिको आवश्यकता र नेपालमा यसको सान्दर्भिकता
उदार आर्थिक नीति भनेको राज्यको भूमिका नियमन र सुविधा प्रदान गर्न सीमित रहने, बजार, निजी क्षेत्र, प्रतिस्पर्धा र विदेशी लगानीलाई मुख्य विकास–इञ्जिनका रूपमा स्वीकार गर्ने नीतिगत संरचना हो। नेपालजस्तो पूँजी–अभाव, प्राविधिक क्षमता न्यून, ऊर्जा–सम्पदा प्रशस्त तर अपूर्ण दोहन भएको देशका लागि उदार अर्थनीति अत्यन्त आवश्यक छ। नेपालमा उदार अर्थनीतिको आवश्यकता निजी क्षेत्रलाई सशक्त बनाउने, विदेशी लगानी आकर्षण गर्ने, सरकारी ढिलासुस्ती घटाउने, प्रतिस्पर्धा बढाउने तथा निर्यात क्षमतामा सुधार ल्याउने उद्देश्यसहित महत्वपूर्ण छ।
निजी क्षेत्रलाई विकासका प्रमुख साझेदारका रूपमा स्वीकार गर्ने वातावरण अझै पनि कमजोर छ। लगानीकर्ताले नीति स्थिरता, कर प्रणाली, श्रम ऐन, उद्योग दर्ता प्रक्रिया, कागजी झन्झट, भ्रष्टाचार जस्ता विषयमा असन्तुष्टि व्यक्त गर्दै आएका छन्।
विदेशी लगानीले पूँजी मात्र होइन प्रविधि, व्यवस्थापन, अन्तर्राष्ट्रिय बजार पहुँच र रोजगारी पनि ल्याउँछ। ऊर्जा, पर्यटन, कृषि व्यवसाय, सूचना प्रविधि जस्ता क्षेत्रमा एफडीआई नेपालका लागि अत्यावश्यक छ।
उदार अर्थनीति प्रभावकारी रूपमा लागू हुँदा सरकारी हस्तक्षेप न्यून हुँदै जान्छ र पारदर्शी, द्रुत र बजार–मैत्री वातावरण तयार हुन्छ।
‘नेपाल फस्ट’ को अवधारणा र यसको आवश्यकता नेपाल फस्ट भनेको नेपालको हित, नेपाली उत्पादन, नेपाली श्रम, राष्ट्रिय उद्योग र स्रोत–साधनलाई प्राथमिकतामा राखेर नीति निर्माण गर्नु हो। यो संरक्षणवाद होइन, राष्ट्रिय हितलाई केन्द्रमा राखेर उदार अर्थनीतिको लाभलाई नेपालको दीर्घकालीन लक्ष्यअनुसार उपयोग गर्ने रणनीतिगत सोच हो।
नेपाल फस्टले राष्ट्रिय स्रोत–साधनको अधिकतम उपयोग, उत्पादनमा आत्मबलीकरण, रोजगार सृजनामा प्राथमिकता, निर्यात प्रवर्द्धन, स्थानीय समुदायको समृद्धि र राष्ट्रहितको सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।
उदार अर्थनीति र नेपाल फस्ट एकसाथ मिलेर आर्थिक विकासका लागि परिपूरक संयोजन हुन्।
उदार अर्थनीति र नेपाल फस्टको सहकार्यमा निर्मित भाबी अर्थतन्त्र
भाबी अर्थतन्त्रको मूल संरचना ऊर्जा, कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि, वैदेशिक रोजगार व्यवस्थापन, पूर्वाधार विकास, नवप्रवर्तन र स्टार्टअप सुदृढीकरणमा आधारित हुनुपर्छ।
नेपाललाई ऊर्जा निर्यातक देश बनाउने अवसर विशाल छ। निजी क्षेत्र, सार्वजनिक–निजी साझेदारी, र विदेशी लगानीको संयोजनले जलविद्युत् उत्पादन, प्रसारण लाइन विस्तार र सौर्य परियोजनामा तीव्र वृद्धि सम्भव छ।
कृषिलाई परम्परागत खेतीबाट आधुनिक, प्रविधि–आधारित, बजार–केंद्रित र उच्च मूल्यवर्द्धित उद्योगमा रूपान्तरण गर्न आवश्यक छ।
पर्यटन नेपालका लागि छिटो आम्दानी दिने र ठूलो रोजगारी सृजना गर्ने क्षेत्र हो। हवाई पूर्वाधार, होटेल व्यवसाय, साहसिक पर्यटन, आध्यात्मिक पर्यटन, हिमाली पर्यटन विकास गर्न निजी क्षेत्रको भूमिका महत्वपूर्ण छ।
सूचना प्रविधि क्षेत्र नेपाललाई विश्व–बजारसँग जोड्ने माध्यम हो। स्टार्टअप प्रोत्साहन, डिजिटल सेवा विस्तार, प्रविधि पार्क र आईटी आउटसोर्सिङ उद्योगहरू भाबी अर्थतन्त्रका आधारस्तम्भ हुन्।
वैदेशिक रोजगारबाट फर्केका युवालाई देशभित्रै उद्यमशीलता र सीप उपयोगमा जोड्न आवश्यक छ। सीप प्रमाणीकरण, ऋण सुविधा, उद्योग स्थापनाको सहज प्रक्रिया जस्ता नीतिहरू आवश्यक छन्।
पूर्वाधार विकास द्रुत बनाउन सार्वजनिक–निजी साझेदारी सबैभन्दा प्रभावकारी मोडेल हो। सडक, रेल, हवाई मार्ग, औद्योगिक करिडोर, आर्थिक क्षेत्रहरू द्रुत निर्माण आवश्यक छ।
नेपालले अपनाउनुपर्ने प्रमुख रणनीतिहरू
नीतिगत स्थिरता आर्थिक विकासको मेरुदण्ड हो। सरकार परिवर्तनसँगै नीति परिवर्तन हुनु आर्थिक वातावरणका सबै सूचकलाई नकारात्मक रूपमा असर गर्छ।
निजी क्षेत्रमैत्री वातावरण निर्माण, कागजी प्रक्रिया सरलिकरण, कर प्रणाली पारदर्शीकरण, डिजिटल सेवा विस्तार र भ्रष्टाचार नियन्त्रण आर्थिक प्रगतिका पूर्वशर्त हुन्।
शिक्षा र सीप विकासमा लगानी बढाई युवालाई आधुनिक अर्थतन्त्रमा आवश्यक सीप प्रदान गर्नुपर्छ।
नवप्रवर्तन, अनुसन्धान र स्टार्टअपलाई कर छुट, अनुदान, लगानी कोष र उद्यम विकास कार्यक्रमबाट समर्थन गर्न आवश्यक छ।
निष्कर्ष
नेपालको भाबी अर्थतन्त्र उदार आर्थिक सिद्धान्त र “नेपाल फस्ट” को राष्ट्रिय प्राथमिकताको संयोजनमा आधारित हुनुको आवश्यकता आज स्पष्ट भएको छ। उदार अर्थनीतिको माध्यमबाट लगानी, प्रविधि, प्रतिस्पर्धा र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गरिन्छ भने नेपाल फस्टले नेपालको हित, स्थानीय समुदायको समृद्धि र राष्ट्रिय पहिचानको रक्षा सुनिश्चित गर्छ।
ऊर्जा, पर्यटन, कृषि व्यवसाय, सूचना प्रविधि, भूराजनीतिक अवसर र युवा शक्ति नेपालका लागि आर्थिक रुपान्तरणका आधारस्तम्भ हुन्। यी क्षेत्रलाई दीर्घकालीन दृष्टि, स्थिर नीति, निजी क्षेत्र साझेदारी र पारदर्शी शासन व्यवस्थाको माध्यमबाट उपयोग गर्न सकियो भने नेपालले आगामी दशकमा तीव्र आर्थिक उन्नति हासिल गर्न सक्छ।
उदार आर्थिक नीति र नेपाल फस्टको संयुक्त मार्ग नै नेपाललाई समृद्ध, आधुनिक र आत्मबलिय अर्थतन्त्रतर्फ लैजाने दिगो समाधान हो।
(कोलोराडो निवासी पौडेल नेपाल ब्लड डोनर्स एशोसियसन अमेरिकाका कार्यकारी उपाध्यक्ष हुन् ।)
