टीका पौडेल ।
नेपालको राजनीतिक विकासक्रम हेर्दा सतहमा लोकतान्त्रिक संरचना देखिए पनि, मूलभूत अभ्यास र मनोविज्ञानमा सामन्तवादी सोच अझै गहिरोसँग बसीरहेको धेरै विश्लेषकहरूको धारणा छ। सामन्तवाद केवल भूमि र शक्तिको एकतर्फी स्वामित्वमा सीमित हुँदैन; यो सोच, व्यवहार, राज्य–नागरिक सम्बन्ध, नेतृत्व शैली, र प्रशासनिक संस्कृतिमा निहित हुने गहिरो संरचनागत समस्या हो। नेपालमा पनि यही मानसिकता, संरचना र व्यवहार दशकौँदेखि जरो गाडेर बसेको देखिन्छ। यहा मैले नेपालमा सामन्तवादी सोच कसरी शासन व्यवस्थाभरि जोडिएको छ, यसको ऐतिहासिक, राजनीतिक, सामाजिक तथा प्रशासनिक आयामहरू र यसको प्रभावहरूबारे विस्तृत रूपमा विश्लेषण गरने जमर्कों गरेको छु ।
१. ऐतिहासिक दृष्टिकोण : सामन्तवादी मानसिकताका जरा
नेपालको शासन संरचना लामो समयसम्म राजाले दिएको कृपाका रूपमा व्याख्या गरिन्थ्यो। जनता “प्रजा” भनेर सम्बोधन हुन्थे, जसको अर्थ नै शासकप्रति आश्रित, अधिकारविहीन, शरणार्थी जस्ता नागरिक।
• राणाकाल (१०४ वर्ष) सामन्तवादको सबैभन्दा स्पष्ट रूप थियो—
शक्ति केही वंशमा केन्द्रित, जनता राज्यका सेवकसरह, कर–श्रम–सेवा राज्यका नाममा दान गरिनु पर्ने, अधिकारहरू रोकिएका र शिक्षा–स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत सेवाहरू पनि सीमित।
• राजाको प्रत्यक्ष शासन ले पनि जनतालाई अधिकारयुक्त नागरिकभन्दा शासकका दयामा बस्ने प्रजाको रूपमा राखियो। • १९९० पछि बहुदल आए पनि, दलहरू स्वयं सामन्तीय संरचनामा आधारित भए—आफ्नो नेता “सर्वोच्च”, नेता बदलिनु भनेको वंशज बदलिनु जस्तै, र निर्णय एउटा सानो समूहमा सीमित। यसरी हेर्दा राजनीतिक संरचना बदलिए पनि, सोच र अभ्यासमा सामन्तवाद यथावत रहिरह्यो।
२. राजनीतिक नेतृत्वको व्यवहार : सामन्तवादको आधुनिक रूप
नेपालमा राजनीतिक दलहरू लोकतान्त्रिक संरचनामा दर्ता भए पनि यसको सञ्चालन शैली सामन्तवादी छ। यसको प्रमुख लक्षणहरू यस्तो छन्ः
क) नेताकेन्द्रीकरण दलभित्र नीति, कार्यक्रम, निर्णय—सबै मुख्य नेताको वरिपरि घुम्छ। आलोचना गर्न पाइँदैन; प्रश्न गरे “अनुशासनहीनता” मानिन्छ। यसले स्वतन्त्र सोच र लोकतान्त्रिक बहसलाई मार्छ।
ख) परिवारवाद र बंशवाद
अनेक दलहरूमा नेतृत्व पिँढीगत रूपमा स्वाभाविक अधिकारजस्तै बनाइएको छ। नेताको छोरा/छोरी/नातेदार स्वतः नेतृत्वमा अग्रता पाउँछन्। यो सोच सामन्तीय “वंशानुगत शासन” सँग मिल्दोजुल्दो छ।
ग) कृपावाद (Patronage Politics)
सामन्तवादी शासनमा प्रभुका कृपाले पाउने सेवा–सुविधा, जागिर, सुरक्षा—आज दलका शीर्ष नेताको कृपाले पाउने चलन झन् धेरै छ। पार्टी–कार्यकर्ता–नेता सम्बन्ध “आधुनिक जागिरिया सामन्तवाद” को रूपमा फैलिएको छ, जहाँ योग्यताभन्दा नातेदारी, चित्तबुझ्दो व्यवहार र राजनीतिक निकटता नै संयोगको आधार हुन्छ।
३. राज्य–नागरिक सम्बन्ध : सामन्तीय दृष्टिकोणको निरन्तरता
नेपालको शासन संरचनामा नागरिकलाई अधिकारधारी होइन, सेवाग्राही वा “अनुग्रह पाउने व्यक्ति” को रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति छ।
क) सेवामा पहुँच कठिन
नागरिकले सरकारी सेवा पाउन अपिल–गुनासो, परिचय, सिफारिस, कहिले काँही त “हजूर सर” भन्नुपर्छ। अधिकार प्रयोग गर्नुपर्दा अनौपचारिक शक्तिकेन्द्र खोज्नुपर्ने अवस्था सामन्तवादी चिरपरिचित व्यवहार हो।
ख) राज्यले नागरिकलाई ‘अनुदान पाउने प्रजा’को रूपमा हेर्नु
सरकारी योजनाहरूलाई “सरकारले दिएको” भनेर प्रचार हुन्छ। लोकतन्त्रमा यो “नागरिकको करले बनेको सेवा” हो भन्ने समझ कमजोर छ—किन भने शासकवत दृष्टिकोण अझै बलियो छ।
ग) जनताको आवाजप्रति उदासीनता सडक प्रदर्शन, ज्ञापनपत्र, धरना—यी सबै नागरिकले सरकारलाई सम्झाउन गर्ने अनिवार्य गतिविधि बनिसकेका छन्। सुन्ने, छलफल गर्ने, तत्काल प्रतिक्रिया दिने सरकारको नागरिकमैत्री संकल्प अझै कागजमै छ।
४. प्रशासनिक संरचना : कागजी लोकतन्त्र, व्यवहारिक सामन्तवाद
नेपालको प्रशासन जनता वा जवाफदेही भएकाभन्दा पनि “शक्ति” चलाउने स्थानजस्तो व्यवहार गर्छ। सामन्तवादी सोचका केही प्रमुख सूचकहरू: क) पद नै शक्ति
पदमा पुगेपछि आफूलाई जनताभन्दा माथि ठान्ने, आदेशात्मक व्यवहार, पहुँच नदिने, अधिकारको प्रदर्शन—यी सबै सामन्तीय शासनको प्रत्यक्ष झल्को हुन्।
ख) फाइल सार्नै पनि ‘अनुमति’ चाहिने प्रणाली
कुनै सामान्य कार्य गर्न पनि दर्जनौँ स्ट्याम्प, हस्ताक्षर, सिफारिस, सन्देश—यिनै प्रक्रियाले नागरिकलाई झुकाउन बाध्य पार्ने परिपाटी छ। यी प्रक्रियाहरू सामन्तीय “नियमबाट होइन, प्रभुको इच्छा अनुसार शासन” जस्तै छन्।
ग) भ्रष्टाचार र नातावाद
सामन्तवादको मूलभूत तत्व भनेको निजी लाभका लागि सार्वजनिक स्रोतको दोहन हो। नेपालमा नातावाद, चलखेल, दलालतन्त्र, अस्वाभाविक ढंगले बढाएका सम्पत्तिहरू—यिनले शासन संरचना सामन्तीय सोचबाट चलिरहेको प्रमाणित गर्छन्।
५. सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक आयाम : सामन्तवादलाई जोगाउने मनोविज्ञान
नेपालमा शक्ति, सम्मान, प्रतिष्ठा—यी सबैसहित सामाजिक मान्यताहरू पनि सामन्तीय सोचबाट प्रभावित छन्। उदाहरणका लागि—
क) उच्च पदमा बसेकालाई “विशेष व्यक्ति” ठान्ने संस्कृति
लोकतन्त्रमा पद कार्यका लागि हो, तर नेपालको सामाजिक मनोविज्ञानमा पद “मानसम्मान र शक्ति” को प्रतीकजस्तै छ। नेता वा उच्च अधिकारीलाई सर्वसाधारणभन्दा बढी हेर्ने, विशेष व्यवहार गर्ने, सेवक–मालिक जस्तो सम्बन्ध बनाउने परिपाटी सामन्तवादकै सांस्कृतिक स्वरूप हो।
ख) नागरिकको स्वतन्त्र चेत कमजोर सामन्तवादी शासनले नागरिकलाई आज्ञाकारी बनाउँछ। नेपालमा पनि सरकार वा नेताको निर्णय प्रश्न गर्न लाज मान्ने, “नेताले जे गर्छन् राम्रो गर्छन्” भन्ने पुरानो सोच अझै कायम छ।
६. आधुनिक लोकतन्त्रसँगको विरोधाभास नेपालमा संविधान, निर्वाचन प्रणाली, संसद, सरकार, अदालत—सबै लोकतान्त्रिक संरचना छन्। तर व्यवहारमा यी संरचनाहरू सामन्तीय मानसिकताले प्रभावित छन्। जसको कारण—
• लोकतान्त्रिक संस्थाहरू कमजोर
• राजनीतिक नेतृत्व आन्तरिक लोकतन्त्रविहीन
• जनता निष्क्रिय र आश्रित बनाइएका
• अधिकारभन्दा दायित्वलाई बढी जोड दिने
यसले लोकतन्त्रका मौलिक मूल्य—जवाफदेहिता, पारदर्शिता, समावेशिता, नागरिक–सत्ता सन्तुलन—सबैलाई क्षीण बनाउँछ।
७. सामन्तीय सोचको प्रभाव : विकास, न्याय, र सुशासनमा बाधा सामन्तीय शासन मानसिकताका कारण देशमा निम्नलिखित समस्या जरा गाडेर बसेका छन्—
• दिगो विकास अवरुद्ध
• राजनीतिक अस्थिरता कायम
• कानूनी शासन कमजोर
• सामाजिक असमानता बढ्दै
• युवा विदेश पलायन उच्च
• सरकारी संयन्त्रप्रति अविश्वास बढ्दै
जब राज्य चलाउने व्यक्ति र संस्थाहरू जनतालाई समान नागरिक होइन, अनुग्रह पाउने प्रजाजस्तै हेर्छन्, तब विकास र लोकतन्त्र स्वतः कमजोर हुन्छन्।
८. निष्कर्ष : परिवर्तन संरचनामा होइन, सोचमा आवश्यक
नेपालले ऐतिहासिक रूपमा सामन्तवादको गहिरो प्रभाव भोगेको छ। राजनीतिक रूपान्तरण, संविधान परिवर्तन, व्यवस्था परिवर्तन—यी सबै भएको छ, तर शासन प्रणाली चलाउने मूल मानसिकता, नेतृत्व शैली, सांस्कृतिक मूल्य, प्रशासनिक व्यवहार—यी अझै सामन्तवादी दृष्टिकोणबाट मुक्त हुन सकेका छैनन्।
नेपालको शासन प्रणालीलाई वास्तवमै लोकतान्त्रिक बनाउन—
• नेतृत्वले सामन्तवादी सोच त्याग्नुपर्छ,
• नागरिकले आफूलाई अधिकारधारी मान्नुपर्छ,
• प्रशासनले सेवा प्रदायक बन्नुपर्छ,
• संस्थाहरूले कानुनभन्दा माथि कसैलाई नठान्नुपर्छ।
परिवर्तन संरचनामा मात्र होइन, चेतना र व्यवहारमा आवश्यक छ। जब नेतृत्वदेखि सामान्य नागरिकसम्म सबैले आधुनिक लोकतान्त्रिक मूल्यलाई अभ्यासमा उतार्न थाल्छन्, तब मात्रै नेपाल सामन्तीय सोचबाट मुक्त भई वास्तविक लोकतन्त्रमा अघि बढ्न सक्छ।
(लेखक पौडेल कोलोराडो बोल्डरका बासिन्दा हुन्।)
