नेपाल–भारत सीमा भौगोलिक रूपमा खुला भए पनि सांस्कृतिक रूपमा नेपालले सदियौँदेखि आफ्नै विशिष्ट परम्परा, जात्रा, पूजापद्धति र सामाजिक व्यवहार अपनाउँदै आएको छ। तर पछिल्लो समय नेपालमा विशेष गरी धनतेरस, मेहन्दी र हल्दी जस्ता भारतीय प्रथाहरूको अनुकरण गर्दै भारतीय सांस्कृतिक अभ्यासको विस्तार तीव्र रूपमा भै रहेको देखिन्छ।
यो वर्ष नेपालमा तिहार मनाउँदै गर्दा मैले ‘धनतेरस दिवस’ को उत्सव मनाइँदै गरेको देखें जुन यस अघि मैले कहिल्यै देखेको वा सुनेको थिइनँ। मलाई यो हाम्रो परम्परागत पर्वको स्वाभाविक हिस्सा भन्दा पनि व्यावसायिक रूपमा भित्र्याइएको नयाँ अवधारणा जस्तो लाग्यो।
यो दृश्यले मलाई गम्भीर रुपमा सोच्न बाध्य बनायो, “के हामी विस्तारै हाम्रो मौलिक संस्कृतिलाई बजारमुखी संस्कृतिको आवरणमा गुमाउँदैछौं?
यसरी धनतेरसलाई बिना परिवर्तन नेपालका विभिन्न भागमा तिहारको एक अङ्गको रूपमा स्वीकार गर्ने, र विवाह संस्कारमा मेहन्दी र हल्दी जस्ता प्रचलनको लोकप्रियता बढ्ने क्रम निरन्तर चलिरहेको छ।
यी परिवर्तनहरू सामान्य ‘सांस्कृतिक आदानप्रदान’ जस्तो लागे पनि, यसले नेपालको आफ्नै धरोहर, आत्मपहिचान र परम्परागत अभ्यासमा क्रमशः क्षय ल्याइरहेको छ।
भारतीय अभ्यासका उदाहरणहरू
• नेपालमा अधिकांशले तिहारको दिन (विशेष गरी काठमाडौं उपत्यका र सहरी क्षेत्रमा) दियो बाल्ने, घर सजाउने, लक्ष्मीपूजा गर्ने गर्दै आएका छन् जुन सुन्दर परम्परा हो। तर त्यो ‘दियो बाल्ने’ मात्र होइन यो हाम्रो यमपञ्चक संस्कारमा आधारित परिवारिक र सामाजिक सम्बन्धको प्रतीक पनि हो।
• पछिल्ला वर्षहरूमा “धनतेरस” लाई विशेष गरी “धन तथा भाग्य आर्जनको दिन” भनेर विज्ञापन र व्यापारिक प्रचारमा जोड दिइँदै आएको छ। सुनचाँदी, इलेक्ट्रोनिक्स र उपहार किन्ने चलन अहिले बजारकृत ‘धनतेरस सेल्स’ मार्फत झन फैलिएको छ।
• विवाहमा ‘मेहन्दी’ र ‘हल्दी’ अब आमचलन जस्तै बनी सकेका छन्। जबकि नेपालका धेरै समुदायमा परम्परागत माइतीघरको पूजापाठ, गोरस, डोली जस्ता मौलिक रीतिहरू थिए। अहिले यी परम्परागत स्वरूपहरू बलिउड–प्रेरित शैलीले प्रतिस्थापन गरिरहेका छन्।
जोखिम र प्रभाव
• यस्ता अभ्यासहरूले नेपालको मौलिक संस्कार, रीतिरिवाज र परम्परागत ज्ञान विस्थापित गर्ने सम्भावना बढाएका छन्।
• युवा पुस्तामा “जे लोकप्रिय छ, त्यही हाम्रो हो” भन्ने मनोविज्ञान फैलिँदैछ, जसले मौलिक संस्कृतिप्रतिको सम्मान घटाउँदैछ।
• हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान कमजोर हुनुले दीर्घकालीन सामाजिक आत्मविश्वासमा चोट पुर्याउँछ।
• व्यापार र मिडियाले संस्कृतिलाई ‘फ्याशन’ वा ‘ट्रेंड’ मा रूपान्तरण गरिदिँदा, त्यो संस्कार होइन, केवल प्रदर्शन बन्न पुगेको छ।
नेपालका विशिष्ट परम्परा
तिहार केवल धन र प्रकाशको पर्व होइन, यो प्रकृति, परिवार र आत्मीय सम्बन्धको उत्सव हो।
कुकुर पूजा, काग पूजा, गाई पूजा, र भाइटीका — यी सबैले जीवन, पशुपक्षी र भावनाको सन्तुलनको सन्देश दिन्छन्।
थारु समुदायको लाठी नाच, नेवार समुदायको म्ह पूजा, तामाङहरूको ल्होछार र गुरुङहरूको तमु ल्होछार — यी सबै पर्वहरूले नेपालको सांस्कृतिक विविधता र मौलिक आत्माको प्रतिनिधित्व गर्छन्।
गाउँघरका पुराना थारु मोखा कला, मिथिला चित्रकला, मुढो–माटोको भित्ताचित्र, लोकगीत र लोककथा अहिले पुस्तान्तरणको संकटमा छन् — यी पुनःजीवित गर्न राज्य र समाज दुवैको उत्तरदायित्व हो।
सामाजिक सचेतनाका लागि उपाय
पहिले बुझौं र अध्ययन गरौं: हाम्रो समुदायमा कुन परम्परा हराउँदैछ, त्यसबारे विद्यालयदेखि सामाजिक सञ्जालसम्म संवाद सुरू गरौं। तर नेपाली शैलीमा मेहन्दी लगाउने भए पनि नेपाली लोकगीत, परिकार र नृत्यसँग जोडौं ।
शिक्षा र मिडियाको भूमिका: टेलिभिजन, रेडियो र डिजिटल मिडियाले नेपाली संस्कृतिका मूल मूल्यहरूको प्रचार र संरक्षणमा योगदान दिनुपर्छ।
नीति–निर्माण: स्थानीय सरकार र विद्यालयहरूले ‘संस्कृति संरक्षण कार्यक्रम’ संचालन गर्नु पर्छ ।
बजारलाई दिशा दिऔं: व्यापार र विज्ञापनले भारतीय बजार शैलीको प्रतिलिपि होइन नेपाली पर्वलाई आफ्नै मौलिक सन्देशका साथ प्रस्तुत गर्नुपर्छ ।
सांस्कृतिक आदानप्रदान स्वाभाविक हो, तर त्यो आदानप्रदान तब मात्र सकारात्मक हुन्छ जब हाम्रो पहिचान, आत्मसम्मान र परम्परा सुरक्षित रहन्छ।
नेपालका पर्व, संस्कार र शैली यी केवल अतीतका निशानी होइनन्; यी भविष्यका मूल्य हुन्।
यदि हामीले आज सचेत भएनौ भने भोलि हाम्रो पुस्ताले “नेपाल” लाई केवल नक्सामा खोज्नेछ, तर संस्कृतिमा होइन।
संस्कृति परिवर्तन हुन सक्छ, तर संस्कार कहिल्यै मर्नु हुँदैन।
त्यसैले, आजैबाट आफ्ना संस्कार र परम्परालाई पुनर्जीवित गरेर नेपाललाई केवल पर्वको देश होइन, संस्कार र आत्मसम्मानको पहिचान भएको राष्ट्र बनाउन जरुरी छ ।
( लेखक लन्डनमा बसोबास गर्ने एक जना उद्यमी हुन् )
