काठ्माण्डौ : सरकारले खानेपानी मन्त्रालयका लागि आगामी आर्थिक वर्ष ३३ अर्ब ८९ करोड रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरेको छ।
अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलले बजेट सार्वजनिक गर्दै यो जानकारी दिए।

कैलाली : कैलालीको भजनी नगरपालिका–७ का फागुराम चौधरी केही वर्ष अघिसम्म वार्षिक दुई बाली अन्न फलाउँथे । परिवारका लागि खान पुग्नेजति राखेर बचेको धान, गहुँ बिक्री गर्थे । तर उनले व्यवसायिक रुपमै बिक्री हुनेगरी भने फलाउन सकेका थिएनन् । धान, गहुँ, तोरी, मसुरो लगायत बालीको खेती गर्ने तरिका पुरानै थियो । जसमा मेहनत बढी लाग्ने तर उत्पादन भने कम ।

अहिले तिनै फागुरामको खेती गर्ने तरिका फेरिएको छ । खेतमा प्रयोग हुने परम्परागत औजार छोडेर आधुनिक औजारको प्रयोग गर्छन् । उन्नत जातको बीउ, धान–गहुँमा लाग्ने रोगको उपचार र किरा फट्यांग्रा मार्न किटनासक औषधि प्रयोग गर्छन् । यसले खेतमा लाग्ने मेहनतलाई मात्र कम गरेको छैन, उत्पादनलाई पनि बढाएको चौधरी बताउँछन् ।

सामान्यत: मौसम अनुसार वर्षमा दुई बाली अन्न उत्पादन हुन्छ । तर फागुराम अहिले तीन बाली उत्पादन गर्छन् । एक बाली गहुँ, तोरी र दुई बाली धान । धानमा एक बाली चैते धान उत्पादन हुन्छ । जुन माघमा बीउ उमारेर फागुनदेखि चैतको बीचमा रोपिन्छ । जेठको अन्तिम सातादेखि असारको पहिलो सातासम्म करिब १२० दिनमा यो धान पाक्छ । यसपछि रोपिन्छ बर्खे धान ।

‘चैते धान त हाम्रो लागि बोनस जस्तै हो । गहुँ पाकिसकेपछिको खाली समयमा अर्को आम्दानी गर्ने बाटो बनेको छ’, फागुराम भन्छन् । उनले समाज सुधार कृषि समूह अन्तर्गत १२ बिघा क्षेत्रफलमा यो धान रोपेका छन् । विगत ४ वर्षदेखि चैते धान खेती गर्दै आएका भजनी–३ का किसान खुशीराम चौधरीले वर्षमा तीनवटा बाली लगाएर राम्रो आम्दानी भएको बताए । ‘चैते धानले बर्खे धानभन्दा बढी फल दिइरहेको छ,’ चौधरीले भने,‘यसले किसानहरूको जीवनस्तरमा उल्लेखनीय सुधार ल्याएको छ ।’

भजनी नगरपालिका कैलालीको सबैभन्दा बढी डुबान पर्ने क्षेत्रमा पर्छ । वडा न.३, ५ र ८ बाढी तथा डुबानको उच्च जोखिम युक्त क्षेत्र हो । यो क्षेत्रमा हिउँदेबाली मात्रै उत्पादन हुन्छ । बर्खामा धान उत्पादन नहुने हुँदा यहाँका किसान मर्कामा पर्थे । तर विगत तीन वर्षयता यो क्षेत्रमा चैते धान उत्पादन बढ्न थालेको छ । भजनी नगरपालिका–३ ढुसीकी आशारानी डगौंरा चैते धान रोप्न पाउँदा मख्ख छिन् । ३ वर्ष अघिसम्म उनको परिवारको सबैभन्दा धेरै खर्च खाद्यान्न खरिदमा जान्थ्यो । तर अहिले आफैंले धान उत्पादन गर्न थालेपछि पैसा बचत हुने गरेको डंगौरा बताउँछिन् ।

‘धान चामले सधै किन्नुपर्थ्यो । बर्खामा केही फल्दैन थियो । अहिले बर्खाकोभन्दा बढी हामी चैते धान फलाउँछौ । केही घाटा हुँदैन’, आशारानी भन्छिन् । उनले राधाकृष्ण कृषि समूह अन्तर्गत ३० बिघा क्षेत्रफमा चैते धान रोपेकी छन् । भजनी–५ की रूपी देवी डंगौराले पनि चैते धान खेतीलाई राम्रो सम्भावनाको रूपमा देखेकी छन् ।

कैलालीका विभिन्न क्षेत्रका किसानले यो धान विगतदेखि फलाउँदै आएका छन् । तर बेसिजनमा फल्ने यो खेतीबारे खासै अध्ययन नभएको हुँदा अपेक्षा अनुसारको धान फलिरहेको थिएन । अहिले प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकिकरण परियोजनाले कैलालीका विभिन्न पालिकामा चैते धानबारे अध्ययन, माटो परीक्षण लगायत किसानलाई अनुदान दिने गरेको छ । यसले जिल्लामा चैते धान खेतीको विस्तारसँगै उत्पादन पनि वृद्धि भएको छ ।

प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकिकरण परियोजना कैलालीको तथ्यांक अनुसार यो वर्ष कैलालीमा ४७६ हेक्टर क्षेत्रफलमा चैते धान रोपिएको छ । लक्ष्य भने ६०० हेक्टर रहेको थियो । आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा ५० हेक्टर क्षेत्रफलबाट चैते धान रोप्न सुरु भएको थियो । ०८०/८१ मा विस्तार भएर १७२ हेक्टर क्षेत्रफलमा जिल्लाभर यो धान रोपिएको थियो । चालु वर्षमा भजनी, जोशीपुर र जानकी गाउँपालिकाका अधिकांश वडाहरूमा चैते धान खेती विस्तार गरिएको छ । जोशीपुरको वडा नम्बर १ देखि ५, भजनीको वडा नम्बर ३, ६ र ८ तथा जानकी गाउँपालिकाको वडा नम्बर ४ धान उत्पादनका लागि ‘धान जोन’ एरिया घोषित गरिएका छन् ।

प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकिकरण परियोजना कैलालीका वरिष्ठ कृषि अधिकृत गोविन्द जोशी बर्खे धानको तुलनामा यो धान डेढ गुणा बढी फल्ने बताउँछन् । उनका अनुसार चैते धानका लागि बजारमा विभिन्न बीउ भए पनि चैते ४, चैते ५, हरदिनाथ १ र हरदिनाथ ४ किसानले बढी रचाएका छन् । यो धानलाई विस्तार गर्न सके कैलालीका किसान अनपेक्षित धान उत्पादन गर्न सक्ने अधिकृत जोशी बताउँछन् ।

परियोजनाले यो वर्ष तोकिएका क्षेत्रमा ३ हजार २४१ मेट्रिक टन धान उत्पादन हुने आंकलन गरेको छ । कैलालीमा ५० हेक्टरमा आ.व ०७९/८० मा २ सय ६३ मेट्रिक टन, १७२ हेक्टरमा ०८०/८१ मा १ हजार १ सय ७१ मेट्रिक टन चैते धान उत्पादन भएको थियो । चैते धान विस्तारका लागि चालू आर्थिक वर्षमा ३८ लाख रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरिएको थियो । यो रकम किसानलाई अनुदान, प्राविधिक सहयोग, जिङग् सल्फेट, कीट, झारनाशक औषधि, इलेक्ट्रिक स्पेयर, इलेक्ट्रिक मोटर, त्रिपाल र डेलिभरी पाइप वितरणमा खर्च भएको प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकिकरण परियोजना कैलालीकी कृषि प्राविधिक रीतु धामीले जानकारी दिइन् ।

उनका अनुसार परियोजनाले प्रति हेक्टर ८ हजार ५ सय रुपैयाँ अनुदान दिँदै आएको छ । यसबाट कैलालीका ६१ हृजार ५८४ किसान लाभाविंत भएका छन् ।

सिँचाइको समस्या

भजनी–३ का सीताराम डँगौरा नेतृत्वको साना किसान समूहले चैते ४ र चैनी ५ जातको धान खेती गर्दै आएको छ । तीन जना किसान यही धान उत्पादनले ऋण मुक्त भएको डँगौरा बताउँछन् । बर्खे धानको तुलनामा उत्पादन बढी भए पनि रोग, किरा र पानीको समस्या भने बढी हुने छ । धानले पानी उच्च खपत गर्ने हुँदा सिँचाइका लागि विद्युत् अभाव भएको किसानहरुको गुनासो छ । राधा कृष्ण महिला कृषक समूहकी अध्यक्ष आशा रानी डँगौराले सिँचाइ गर्न विद्युत् अभाव झेल्नु परेको बताइन् ।

भन्छिन्,‘बिजुलीको पावर नै पुग्दैन खेतसम्म । एक बिघा धान सिँचाइ गरेपछि अर्को बिघाको लागि ३ दिन कुर्नुपर्छ ।’ यो सिजनमा पानि कम पर्ने भएकाले सिँचाइ गर्न विद्युत् विकल्प किसानसँग छैन् । तर खेती योग्य जमिन रहेका अधिकांश ठाउँमा विद्युत् नपुग्दा किसानहरु समस्यामा परेका छन् । भजनी नगरपालिकाका नगर प्रमुख एकल चौधरीले खेतमा विद्युत् जडानको लागि नगरपालिाले २ करोड १० लाख बजेट छुट्याएको बताए । त्यो रकम पनि अपुग भए ३० लाख अझै थप गर्ने उनको भनाइ छ । डुबान क्षेत्र रहेको भजनीमा चैते धानलाई बढीभन्दा बढी प्रमोट गर्न आफू प्रतिबद्ध रहेको चौधरी बताउँछन् ।

किसानहरूले उत्पादन गरेको धानको मूल्य पनि कम भएको गुनासो गरेका छन् । चैते धानको प्रतिक्विन्टल ३४ सयदेखि ३६ सय रुपैयाँसम्म बजार मूल्य पाएको छ ।

काठमाडौँ :  २०५९ कात्तिक १५ को साँझ । ७ बजे रेडियो नेपालमा समाचार बज्यो- ‘सरकारी फौज र आतंककारीबीचको झडपमा गोली लागेर कैलालीको पहलवानपुरमा एकजनाको निधन भएको छ । मृतक पवेरा गाविस-१ का आशाराम (परिवर्तित नाम/ठेगाना) रहेको पुष्टि भएको छ ।’

छेउमै बसेर समाचार सुनिरहेकी फूलमती (परिवर्तित नाम) आत्तिँदै रेडियो नजिकै गइन् । पूरा समाचार सुनेपछि उनको मनमा चिसो पस्यो । नपसोस् पनि कसरी, खबरमा भनिएको ठाउँ, गाउँ र मृतकको नाम श्रीमान्‌सँग ठ्याक्कै मिलेको थियो । परिवारमा रुवाबासी चल्यो । फूलमती त्यो सामचार सत्य मान्न तयार थिइनन् । उनी सासू-ससुरालाई सम्झाउन थालिन्, ‘आशारामलाई केही भएको छैन । घर आउने समय भयो । अब आइपुग्नुहुन्छ ।’

फूलमतीले भनेजस्तै आशाराम त आएनन्, बरु गाउँभरिका मान्छे भने दौडिएर घरमा आइपुगे । कसैले खबर ल्यायो, ‘पहलवानपुरमा मारिएको मान्छे आशाराम दाइ नै हो रे ।’ केहीबेरमै खबर पक्का भयो- हत्या गरिएका व्यक्ति फूलमतीकै श्रीमान् थिए ।

आशाराम न कुनै नेता न सुरक्षाकर्मी । गाउँका सामान्य पसले थिए । तर समाचारमा उनका लागि माओवादी, आतंककारीजस्ता शब्द प्रयोग भए । सदाझैं पसल खोल्न बिहानै घरबाट हिँडेका उनी त्यसपछि कहिल्यै फर्किएनन् । कसले गोली चलायो ? किन हत्या गरियो ? शव कहाँ छ ? कुनै उत्तर थिएन । दोस्रो दिन बिहान फूलमती पसल पुग्दा तोडफोड र सामान लुटिएको रहेछ ।

आसपासका केही मान्छेले माओवादी हो भन्दै सेनाले लगेको उनलाई सुनाए । ‘त्यो द्वन्द्वकालीन समयमा प्रश्न सोध्न पनि सकिँदैनथ्यो,’ फूलमती भन्छिन्, ‘सास नभए पनि लास त भेटिएला भनेर धेरै कोसिस गर्‍यौं तर पाएनौं ।’

श्रीमान्‌को हत्यारालाई करबाही गर्न भन्दै फूलमतीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय कैलालीमा मुद्दा दर्ता पनि गरिन् । न्याय त परको कुरा, न छानबिन भयो, न चित्तबुझ्दो जवाफ आयो । उल्टै उनलाई माअेवादी हो भन्दै अपहरण गरेर अत्तरियाको तेघरी ब्यारेक पुर्‍याइयो । त्यहाँ शारीरिक र मानसिक हिंसा भोगेको उनी सुनाउँछिन् ।

फूलमती २६ वर्षको उमेरमा विधवा भइन् । दुई सन्तान हुर्काइन् । सरकारबाट सहयोगका नाममा १० लाख रुपैयाँ पाइन् । त्यो पैसाले केही सहयोग त पुग्यो तर श्रीमान्‌का अगाडि खासै ठूलो अर्थ राखेन । उनको माग पैसाभन्दा हत्यारालाई कारबाही होओस् भन्ने थियो । अब त्यो आस पनि मरिसकेको छ ।

श्रीमान्‌को सम्झनामा फूलमतीले दुई कुरा चटक्क छाडिन् । एउटा पहलवानपुरको पसल, अर्को रेडियो । भन्छिन्, ‘आज पनि कतै रेडियो बजेको सुन्दा डर लाग्छ ।’ श्रीमान् बितेको २३ वर्ष बिते पनि रेडियोको त्यो खबर अझै उनको कानमा गुञ्जिरहन्छ ।

कैलालीकी कृष्णीदेवी चौधरीको कथा पनि फूलमतीको भन्दा फरक छैन । उनका श्रीमान् विनोद चौधरी ०५८ फागुन २७ गते कामको सिलसिलामा घरबाहिर जाँदा अपहरणमा परे । त्यतिबेला विनोद कैलालीको शिव प्राविका स्थायी शिक्षक थिए ।

फागुन २७ देखि ०५९ जेठ १५ सम्म तेघरी ब्यारेकमा राखिएका विनोदलाई त्यो बेलासम्म खाना, लत्ताकपडा लगेर कृष्णीले पनि भेटेकी थिइन् । तर जेठ १६ गते राति ब्यारेकबाट सरुवा गरिने भन्दै त्यहाँबाट बेपत्ता पारेको उनले बताइन् । ‛जेठ १५ सम्म त उहाँ त्यहीँ हुनुहुन्थ्यो । तर १६ गते राति त्यहाँबाट सरुवा गर्ने भनेर लगियो । हामीलाई त लगेको पनि थाहा थिएन । उहाँ सँगै बस्नुभएको साथी अनिल चौधरीले भनेपछि थाहा पायौं । आँखामा पट्टी बाँधेर लगेका हुन् रे,’ उनले भनिन् ।

बेपत्ता भएको १९ वर्षसम्म कुनै खबर नआएपछि आफन्तको सल्लाहमा ४ वर्षअगाडि श्रीमान्‌को अन्तिम संस्कार गरेको उनले सुनाइन् । सहयोगका नाममा सरकारबाट उनले केही पाएकी छैनन् । ‘परिवारमा एकजनालाई रोजगारीको व्यवस्था गरिदिए सहज हुने थियो,’ उनी भन्छिन् । बुवा बेपत्ता हुँदा ३ वर्षका उनका छोरा अहिले २५ वर्षका छन् ।

कञ्चनपुरकी लक्ष्मीदेवीले भने छोरी परलोटीको बाटो कुरेको २३ वर्ष कट्यो । ०५८ फागुन १३ गते विद्यालय गएकी परलोटी त्यसपछि घर फर्किइनन् । १५ वर्षकी उनी सधैंजसो त्यो दिन पनि बिहानै विद्यालय गइन् । साँझसम्म नफर्किएपछि अभिभावकले खोजी सुरु गरे । छोरी त फेला परिनन् तर परिवारले उनको अपहरण भएको जानकारी भने पाए । अपहरण भएको तेस्रो दिन फागुन १६ गते जिल्ला प्रशासन कार्यालय कञ्चनपुरमा खोजीको अपिल गर्दै अभिभावक पुगे । तर, केही पत्ता लागेन । त्यसयता राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग, माइती नेपाल, इन्सेक, कारागार र हेडक्वाटरसम्म पुग्दा पनि परलोटी फेला नपरेको लक्ष्मीको पीडा छ ।

‘बिहान राम्रैसँग स्कुल गएकी छोरीलाई स्कुलबाटै अपहरण गरेर लगे । त्यसपछि खोजीनिती गर्दा आर्मीको ब्यारेकमा छ भन्ने थाहा पायौं । त्यहाँ हामीलाई जान दिइएन,’ उनी भन्छिन्, ‘कति दिनसम्म त यतै छ भन्थे, पछि कता लगे थाहै भएन ।’ २३ वर्षपछि पनि लक्ष्मीलाई त्यो दिनले पोलिरहन्छ ।

छोरी फर्किन्छे कि भन्ने आस उनले अझै मारेकी छैनन् । ‘मलाई मेरी छोरी बितेको छ जस्तो लाग्दैन । कतिबेला टुप्लुक्क आउँछे अनि आमा भनेर बोलाउँछे जस्तो लाग्छ,’ लक्ष्मीले रुँदै भनिन् । छोरीको अवस्थाबारे पटकपटक सरकारसँग आग्रह गर्दा पनि आश्वासन मात्रै पाएको उनको गुनासो छ । सरकारबाट उनले अहिलेसम्म २ लाख क्षतिपूर्तीबाहेक अरु केही पाएकी छैनन् । आफूलाई राहत नभई छोरी चाहिएको लक्ष्मी बताउँछिन् ।

फूलमती, कृष्णी र लक्ष्मी प्रतिनिधि पात्र मात्रै हुन् । राज्य पक्ष र तत्कालीन माओवादीबीच भएको सशस्त्र द्वन्द्वमा मारिएका, बेपत्ता परेका र अंगभंग भएका सबै परिवारको अवस्था लगभग उस्तै छ । ०७१ सालको माघमा सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप आयोग र बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन आयोग गठन भए । तर जुन उद्देश्यका साथ आयोग बने राज्यले त्यो पूरा गर्न सकेनन् ।

अनौपचारिक क्षेत्र सेवा केन्द्र इन्सेकका सुदूरपश्चिम प्रदेश प्रमुख खडकराज जोशी द्वन्द्वपीडितका लागि आयोगले कुनै पनि काम गर्न नसकेको बताउँछन् । ‘आयोगले इमानदारीसाथ काम गरेन । जसका लागि गठन भए, तिनै द्वन्द्वपीडित यिनका विरुद्धमा आवाज उठाउँछन्,’ जोशी शंका व्यक्त गर्छन्, ‘यी आयोगले वास्तविक पीडितका लागि काम गर्लान् भन्ने पनि आस छैन ।’

इन्सेकको तथ्यांकअनुसार सशस्त्र द्वन्द्वबाट सुदूरपश्चिममा १ हजार ६ सय ८२ जना प्रभावित भएका छन् । जसमध्ये १ हजार ५ सय ५८ जनाले ज्यान गुमाएका छन् भने ५९ जना बेपत्ता पारिएका छन् । यस्तै, ६५ जना अपांग भएका छन् । प्रभावितहरुमा १ हजार ४ सय ७३ पुरुष र २ सय ९ जना महिला छन् ।

द्वन्द्वमा हिंसा र यौन हिंसामा परेका महिलालाई सरकारले अभिभावकत्व प्रदान गर्नुपर्नेमा उनीहरु लक्षित काम गर्न नसकेको राष्ट्रिय द्वन्द्वपीडित महिला सञ्जाल कैलालीकी अध्यक्ष कृति चौधरी बताउँछिन् । ‘द्वन्द्वपीडत महिला अहिले पनि त्यो घटनाबाट माथि उठ्न सकेका छैनन्,’ उनी भन्छिन, ‘अझ यौन हिंसामा परेका महिला त गम्भीर स्वास्थ्य समस्या र मानसिक समस्या भोगिरहेका छन् ।’

उनका अनुसार द्वन्द्वमा यौन हिंसामा परेको थाहा पाएपछि पीडित महिलाहरु परिवारबाट पनि हिंसा भोगिरहेका छन् । सरकार द्वन्द्वपीडतका समस्या र मुद्दाबाट पन्छिन नमिल्ने उनी बताउँछिन् ।

पोखरा- राष्ट्रिय युवा संघ नेपालको १०औँ राष्ट्रिय महाधिवेशनअन्तर्गत मंगलबार भएको मतदानमा करिब ८० प्रतिशत मत खसेको छ। कुल मतदाता १,७६४ मध्ये १,४०४ मत खसेको निर्वाचन अधिकृत ईश्वरी पौडेलले जानकारी दिइन्।

महाधिवेशनस्थल पोखरा सभागृहमा बिहान १० बजेपछि सुरु भएको मतदान दिउँसो ३ बजेसम्म रहेकामा १ घण्टा थप गरिएको थियो। दिउँसो ४ बजेसम्म मतदानस्थभित्र प्रवेश गरेका मतदातालाई मताधिकारको अवसर दिइएको थियो।

मतदान सकिएको १ घण्टामै प्रारम्भिक नतिजा दिने निर्वाचन समितिले जनाएको छ। १५१ सदस्यीय कमिटीमा नयाँ नेतृत्वका लागि क्षितिज थेवे र सुमन पुरी प्यानल चुनावमा होमिएको हो।